Wikipedia

Sinirangan nga Timor

(Ginredirect tikang ha East Timor)

An Sinirangan nga Timor o kundi man Sinirangan Timor o Timor-Leste (/tiˈmɔːr ˈlɛʃteɪ/; Tetum: Timór Lorosa'e, Iningles East Timor, Kinatsila Timor Oriental), nga an opisyal nga ngaran Repúblika Demokrátika han Timor-Leste (ha literal Repúblika Demokrátika han Sinirangan nga Timor, Ininglis: Democratic Republic of Timor-Leste,[11] Pinortuges: República Democrática de Timor-Leste,[12] Tetum: Repúblika Demokrátika Timór-Leste),[13] in usa nga estado soberano ha Dagatnon nga Salatan-Sinirangan Asya. Katunga hini han isla han Timor, ngan namumutang ngada ha sinirangan. Lakip liwat hini an hagrani nga mga isla han Atauro ngan Jaco, ngan Oecusse, usa nga exclave ha amihanan-katundan nga dapit han isla nga pinapalibutan han kanan Indonesia Katundan nga Timor. An kanan nasod kadako in ginbabanabanahan nga mga 15,410 km2 (5,400 kwardrado milya).

Repúblika Demokrátika han Timor-Leste

  • Repúblika Demokrátika Timór-Leste  (Tetum)
  • República Democrática de Timor-Leste  (Pinortuges)
Bandira han Sinirangan nga Timor
Bandira
Eskudo han Sinirangan nga Timor
Eskudo
Darahonon: Unidade, Acção, Progresso  (Pinortuges)
Unidade, Asaun, Progresu  (Tetum)
("Paghiusa, Pangiwá, Pagdukwag")
Awit: "Pátria" (Pinortuges)
(Ininglis: "Fatherland")
Kahamutang han Sinirangan nga Timor
Kahamutang han Sinirangan nga Timor
Pamunuan
ngan gidako-i nga syudad
 Dili
8°33′S 125°34′E / 8.55°S 125.56°E / -8.55; 125.56Mga koordinado: 8°33′S 125°34′E / 8.55°S 125.56°E / -8.55; 125.56
Opisyal nga mga pinulungan
Pinortuges
Tetuma
Mga Nasodnon nga pinulungan
Relihiyon
(2010[1])
 96.9% Katoliko Romano
3.1% iba nga mga relihyon
(Mga) Tawag hin tawo Sinirangan nga Timores
Timores
Maubere (informal)[2][3]
Kagamhanan Unitaryo nga semi-presidentehanon nga konstitusyonal nga republika[4][5][6]
• Mangulo
José Ramos-Horta
Taur Matan Ruak
Magbabalaod Nasodnon nga Parlamento
Paglugaring 
tikang han Indonesia
ika-16 nga gatostuig
• Gindeklara an paglugaríng
28 Nobyembre 1975
17 Hulyo 1976
• Gindumara han UNTAET
25 Oktubre 1999
• Ginbalik an paglugaríng
20 Mayo 2002
Langyab
• Bug-os
 15,007[7] km2 (5,794 sq mi) (ika-154)
• Katubigan (%)
 negligible
Kamolupyohan
• 2015 nga census
 1,167,242[8]
• Densidad
 78/km2 (202.0/sq mi)
GDP (PPP) 2019 nga banabana
• Bug-os
 $7.221 ka bilyon
• Per capita
 $5,561[9]
GDP (nominal) 2019 nga banabana
• Bug-os
 $3.145 ka bilyon
• Per capita
 $2,422[9]
HDI (2017) ▲ 0.625[10]
namumutnga · ika-132
Salapi United States dollarb (USD)
Zona hin oras UTC+9
Dapit hin pagmanehar walá
Kodigo hin pagtawag +670
ISO 3166 nga kodigo TL
Internet TLD .tlc
  1. Napulo kag lima pa nga mga "nasodnon nga pinulongan" ginkikilala han Konstitusyon.
  2. Mga centavo gingagamit gihapon.
  3. .tp ginphase out.

Ginkolonisar an Sinirangan nga Timor han Portugal didâ han ika-16 nga gatostuig, ngan gintawag ini nga Timor nga Portuges kutob 28 Nobyembre 1975, han pagdeklara hin paglugaring han teritoryo ginbuhat han Frente Rebolusyonaryo para hin Independyente nga Sinirangan nga Timor (Fretilin). Sunod hin siyam ka adlaw, Gin-invadir ngan gin-okupar an nasod han Indones nga militar, ngan gindeklara ini nga ika-27 nga lalawigan han nasod han sunod nga tuig. An pag-okupar han Indones han Sinirangan nga Timor mayda kinaiya hin dako nga pagkabiyolente nga pag-awayan hin pira ka mga dekada han mga separatista nga grupo (labi na han Fretilin) ngan han Indones nga militar.

Han 1999, sunod han ginsponsor han Nasyones-Unidas nga buhat hin pagdeterminar-hin-kalugaringon, ginbuhi-an han Indonesia an pagkontrolar han teritoryo. An Sinirangan nga Timor nagin syahan nga bag-o nga soberano nga estado han ika-21 nga gatostuig dida han 20 Mayo 2002 ngan inmap han Nasyones Unidas ngan han Komunidad hin mga Nasod han Pinortuges nga Pinulungan. Han 2011, nagpasamwak an Sinirangan nga Timor han plano hini nga magin ika-napulo-kag-usa nga api han Association of Southeast Asian Nations (ASEAN).[14] Usá ini han duduha la nga predominante nga Katoliko nga mga nasod ha Timugan nga Asya, upod han Pilipinas,[15] pati gihapon an amo la nga nasod ha Asya nga nahamutang hin kumpleto ha Salatan nga Hemisferyo.

Etimolohiya

igliwat

An ngaran nga "Timor" tikang han pulong nga timur, an pulong para han "sinirangan" o "sidlangan ha Inindones, nga nahisurat nga Timor ha Pinortuges, nga nagresulta hin tautolohiko nga toponimo nga nangangahulogan nga "Sinirangan Sinirangan" o kundi man "Sidlangan Sidlangan": ha Pinortuges Timor-Leste (Leste amo an pulong para hit "sinirangan"); ha Tetum Timór Lorosa'e (Lorosa'e amo an pulong para hit "sinirangan" (ha literal "nasirang nga adlaw")). Ha Inindones, tinatawag an nasod nga Timor Timur, nga diin ginagamit an Portuges nga ngaran para han purô sunod han pulong para han "sinirangan", kay it mga tigtulidong hin tigngaran ngan talingaran o kundi man adhetibo ha Inindones ginbubutang katapos hit tigngaran.

An mga opisyal nga ngaran ha ilarom han Konstitusyon amo an Demokratiko nga Republika han Timor-Leste o kun ha Iningles Democratic Republic of Timor-Leste.[16] República Democrática de Timor-Leste ha Pinortuges,[12] ngan Repúblika Demokrátika Timór-Leste ha Tetum.[13]

An International Organization for Standardization (ISO) opisyal nga halipot nga porma han ngaran ha Ininglis ngan ha iba nga mga pinulongan Timor-Leste (codes: TLS & TL), nga amo an ginagamit han Nasyones Unidas,[17] han Unyon Europeo,[18] ngan han mga nasodnon nga mga standard nga mga organisasyon han Fransya (AFNOR), Estados Unidos (ANSI),[19] Reino Unido (BSI), Alemanya (DIN), ngan Sweden (SIS), tanan nga mga diplomatiko nga mga misyon ngada han nasod ha protocol ngan han CIA World Factbook.[20]

Politika ngan kagamhanan

igliwat
 
Nicolau Lobato nga Palasyo han Mangulo ha Dili.
 
An Nasodnon Parlamento han Sinirangan nga Timor
 
Opisina han Abogado Heneral han Sinirangan nga Timor

An namumuno hin estado han Sinirangan nga Timor amo an Mangulo han Republika, nga napipili hin pagbotos han katawhan hin lima-ka-tuig nga panahon hin pag-alagad. Bisan pa man kun an mga gahom nga ehekutibo baga hin limitado, mayda an Mangulo han gahom pagpili han Primer Ministro ngan pag-veto hin mga ginpamalaod han kagamhanan. Katapos hin mga piniliay, an Mangulo nagpipili han namumuno han mayoriya nga partido o kundi man koalisyon komo Primer Ministro han Sinirangan nga Timor ngan han gabinete ha pagproponer han Primer Ministro. Komo namumuno han kagamhanan, an Primer Ministro amo an na-presidir han gabinete.[4][5]

An unicameral nga parlamento han Sinirangan nga Timor amo an Nasodnon nga Parlamento o kundi man Parlamento Nacional, nga an mga api hini ginbobotos han mga katawhan hin lima-ka-tuig nga panahon hin pag-alagad. An ihap han mga paglingkod puyde mag-iba tikang hin minimum nga kalim-an-kag-duha kutob hin maximum nga kaunmnan-kag-lima. An konstitusyon han Sinirangan nga Timor ginsubad han kanan Portugal.

Mga distrito han Sinirangan nga Timor

igliwat
 
Sinirangan nga Timor
 
Mapa han mga distrito han Sinirangan nga Timor.

An Sinirangan nga Timor ginbahin ngadto hin napulo kag tulo (13) nga mga munisipalidad:

  1. Lautém
  2. Baucau
  3. Viqueque
  4. Manatuto
  5. Dili
  6. Aileu
  7. Manufahi
  8. Liquiçá
  9. Ermera
  10. Ainaro
  11. Bobonaro
  12. Cova Lima
  13. Oecusse
  14. Atauro

Mga kasarigan

igliwat
  1. ↑ Ipakita an sayop: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named Religion
  2. ↑ Hicks, David (15 Septyembre 2014). Rhetoric and the Decolonization and Recolonization of East Timor. Routledge. ISBN 9781317695356. https://books.google.com/?id=EEKDBAAAQBAJ&pg=PA199&lpg=PA199&dq=east+timor+maubere#v=onepage&q=east+timor+maubere&f=false. 
  3. ↑ Adelman, Howard (28 Hunyo 2011). No Return, No Refuge: Rites and Rights in Minority Repatriation. Columbia University Press. ISBN 9780231526906. https://books.google.com/?id=WRpHAAAAQBAJ&pg=PA281&lpg=PA281&dq=east+timor+maubere#v=onepage&q=east+timor+maubere&f=false. 
  4. ↑ 4.0 4.1 Shoesmith, Dennis (Marso–Abril 2003). "Timor-Leste: Divided Leadership in a Semi-Presidential System" (PDF). Asian Survey. 43 (2): 231–252. doi:10.1525/as.2003.43.2.231. ISSN 0004-4687. OCLC 905451085. Ginkuhà 25 Agosto 2017. An semi-presidentihanon nga sistem han bag-o nga estado han Timor-Leste nagbutang ha institusyon hin politikal nga pag-away han mangulo, hi Xanana Gusmão, ngan han primer ministro nga hi Mari Alkatiri. Nagpolarisar ini hin mga politikal nga alyansa ngan nanangarat-an it pagpakabuhi hit bag-o nga estado. Ini nga papel nagpapahayag han pagkabulag hin ideolohiya ngan han kaagi hin pagkaribal han hiní nga duduha nga dagko nga mga politikal nga magburuhat. An pagpili hin Marxismo han Fretilin han 1977 nagdangat han pagsalikway ni Gusmão han partido han tuig han dekada 1980 ngan han iya desisyon nga kuhaon an Falintil, an gerilya nga kagiuosan, tikang han pagkontrolar han Fretilin. An pag-away para hin gahom han hiní nga duduha nga mga manguna ginkikita dida han transisyon ngadto hin paglugaríng. Upod dini in pahayag han pagkapolitika han puwersa hin depensa ngan pulis ngan an mga paningkamot han Ministro hin Internal nga Pagdumara nga hi Rogério Lobato nga gumamit hin mga nahiubsan nga mga beterano han Falintil nga pagbalansi han mga loyalista kan Gusmão dida han army. An mga riot han Disyembre 4, 2002 ha Dili ginpapahayag ha kontexto han hini nga pag-awayan (Original nga Ininglis: The semi-presidential system in the new state of Timor-Leste has institutionalized a political struggle between the president, Xanana Gusmão, and the prime minister, Mari Alkatiri. This has polarized political alliances and threatens the viability of the new state. This paper explains the ideological divisions and the history of rivalry between these two key political actors. The adoption of Marxism by Fretilin in 1977 led to Gusmão's repudiation of the party in the 1980s and his decision to remove Falintil, the guerrilla movement, from Fretilin control. The power struggle between the two leaders is then examined in the transition to independence. This includes an account of the politicization of the defense and police forces and attempts by Minister of Internal Administration Rogério Lobato to use disaffected Falintil veterans as a counterforce to the Gusmão loyalists in the army. The 4 Disyembre 2002, Dili riots are explained in the context of this political struggle.)[dead link]
  5. ↑ 5.0 5.1 Neto, Octávio Amorim; Lobo, Marina Costa (2010). "Between Constitutional Diffusion and Local Politics: Semi-Presidentialism in Portuguese-Speaking Countries" (PDF). APSA 2010 Annual Meeting Paper. SSRN 1644026. Ginkuhà 25 Agosto 2017.
  6. ↑ Beuman, Lydia M. (2016). Political Institutions in East Timor: Semi-Presidentialism and Democratisation. Abingdon, Oxon: Routledge. ISBN 978-1317362128. OCLC 983148216. https://books.google.com/books?id=8GCFCwAAQBAJ&printsec=frontcover. Ginkuhà 18 Agosto 2017. 
  7. ↑ http://www.easttimorgovernment.com/geography.htm
  8. ↑ "2015 Census shows population growth moderating". Government of Timor-Leste. 25 Oktubre 2015. Ginhipos tikang han orihinal han 7 Pebrero 2016. Ginkuhà 24 Hulyo 2016.
  9. ↑ 9.0 9.1 "Report for Selected Countries and Subjects". www.imf.org. Ginkuhà 4 Mayo 2019.
  10. ↑ "Human Development Indices and Indicators: 2018 Statistical update" (PDF). United Nations Development Programme. 15 Septyembre 2018. Ginkuhà 15 Septyembre 2018.
  11. ↑ "UNGEGN list of country names" (PDF). United Nations Group of Experts on Geographical Names. 2–6 Mayo 2011. Ginkuhà 14 Agosto 2016.
  12. ↑ 12.0 12.1 "Constituição da República Democrática de Timor" (PDF). Government of Timor-Leste. Ginkuhà 2 Septyembre 2016.
  13. ↑ 13.0 13.1 "Konstituisaun Repúblika Demokrátika Timór-Leste" (PDF). Government of Timor-Leste. Ginkuhà 2 Septyembre 2016.
  14. ↑ East Timor Bid to Join ASEAN Wins 'Strong Support', Bangkok Post, date: 31 Enero 2011.
  15. ↑ "Timor-Leste: A young nation with strong faith and heavy burdens". The Catholic World Report. Abril 24, 2019.
  16. ↑ "Constitution of the Democratic Republic of Timor-Leste" (PDF). Government of Timor-Leste. Ginkuhà 2 Septyembre 2016.
  17. ↑ "United Nations Member States". United Nations. Ginhipos tikang han orihinal han 24 Oktubre 2007.
  18. ↑ "European Union deploys Election Observation Mission to Timor Leste". Europa (web portal). Ginkuhà 28 Marso 2010.
  19. ↑ "US Department of State: Timor-Leste". State.gov. 20 Enero 2009. Ginkuhà 28 Marso 2010.
  20. ↑ "CIA World Factbook". US Govt. 1 Hulyo 2014.


  Usa ka turók ini nga barasahon. Dako it imo maibubulig ha Wikipedia pinaagi han pagparabong hini.
Mga Nasod ha Timugan nga Asya
Birmania/Myanmar | Brunei | Cambodia/Camboya | Indonesia | Laos | Malaysia | Pilipinas | Singgapura/Singapur | Sinirangan nga Timor | Thailand/Tailandya | Vietnam
Mga Nasod ha Asya
Afganistan | Amihanan nga Korea | Arabya Saudi | *Armenya | *Aserbaiyan | Barein | Bangladesh | Birmania/Myanmar | Brunei | Butan | Cambodia/Camboya | *Ehipto | Emiratos Arabes Unidos | *Georgia | Hapon | Hordanya | India | Indonesia/Indonesya | Irak | Iran | Israel | *Kasahistan/Kazakhstan | Kirguistan | Kuwait | Laos | Libano | Malaysia | Maldivas | Mongolya | Nepal | Oman | Pakistan | Pilipinas | Qatar/Catar | *Rusia | Salatan nga Korea | Singgapura | Sinirangan nga Timor | Sirya | Sri Lanka | Taiwan (Republika han Tsina) | Tayikistan | Thailand/Tailandya | Tsina (Kanan Katawhan Republika han Tsina) | Turkmenistan | Turkeya | Usbekistan | Vietnam | Yemen
An Wikimedia Commons mayda media nga nahahanungod han: East Timor
Ginkuha tikang ha "https://war.wikipedia.org/w/index.php?title=Sinirangan_nga_Timor&oldid=7649452"