Wikipedia:Ortograpiya/Ortograpiya han 2011

An iginmumuhang nga abakadahan ug ortograpiya han Winaray han 2011 amo an ginkaaburuyonan dida han binuhat nga harampang Pagpabaskog han Minat-an nga Pinulongan: A Colloqium on Waray Language ha Leyte Normal Univeristy han Mayo 16-17 2011 kaupod an mga tinaglawas nga magturutdo tikang ha Samar, N. Samar, E. Samar, Biliran ug Leyte. Ini nga ortograpiya ginpapahayag ha ubos.

An Iginmumuhang nga Abakadahan ug Ortograpiya han Winaray

Ginkaaburuyonan dida han binuhat nga harampang “Pagpabaskog han Minat-an nga Pinulongan: A Colloqium on Waray Language,” ha Leyte Normal University, dida han Mayo 16-17, 2011, kaupod an mga tinaglawas nga magturutdo tikang ha Samar, N. Samar, E. Samar, Biliran ug Leyte

1. Basi mapatuman an MTBLME ha Sinirangan Bisayas, iginmumuhang ini nga abakadahan (alphabet).

2. An abakadahan mayda masunod nga mga agi:

Aa “a” Bb “ba” Kk “ka” Dd “da” Gg “ga” Hh “ha” Ii “i” Ll “la” Mm “ma” Nn “na” Ng ng “nga” Pp “pa” Rr “ra” Ss “sa” Tt “ta” Uu “u” Ww “wa” Yy “ya” ` / - (glottal stop)

3. An Abakadahan may tutulo nga tiringgan (3 vowels or V): Aa Ii Uu, ug desi-sais (16) nga mangarabay (consonants or C), nga amo an:

Bb Kk Dd Gg Hh Ll Mm Nn NG ng Pp Rr Ss Tt Ww Yy `/- (glottal stop).

An kada letra may katugbang nga usa nga tunog ug linuluwas basi han natural nga kayakan hini ha kada dapit dinhi ha Sinirangan Bisayas.

4. An sinisiring nga “glottal stop” usa nga mangarabay ug parte han abakadahan.

a) May glottal stop ha butnga hiton C ug V ug nagamit han batlang (hyphen), e.g. matíg-a.

b) An pulong nga may glottal stop ha kataposan magamit han grave accent (paiwà ha Tagalog) ngan ibubutang ha bawbaw han V, e.g, sabà.

c) Linuluwas an glottal stop ha butnga han duha nga V pero diri sinusurat, e.g. tiil, pero diri ti-il. Diri liwat ini sinusurat kun an glottal stop aada ha katikangan han pulong, e.g. arog, pero mag-arog.

5. An paglaton (syllabic pattern) han tuminungnong nga mga pulong ha Winaray amo an, CV ug CVC, e.g. balay = CV-CVC. Gawas han h, tanan nga C hikakagian ha unahan (onset) (CV) o, kataposan (coda) (CVC). Tanan nga V ginagamit para makahimo hin usa kalaton (syllable nucleus) (CV or CVC).

6. An stress, o accent. a) An acute diacritic (´) angay gamiton komo tigaman han “accent”, e.g. báho (any kind of odor) vs. baho (foul smell). Subay han Phonetic nga pag-aram, nahibaroan nga an kahilaba o, kahaligot han laton ha syahan ngadto ha butnga han pulong ha Waray may kalabotan han “accent.” Pananglitan, ha pulong nga gútum/gútom `hunger’ vs. gutum/gutom `hungry’, an syahan nga gú hilaba an pagluwas, samtang an ikaduha nga gu huruhaligot. Ini nga pagkakaiba maipapakita pinaagi han pagbutang han gu gamit an acute diacritic (´), e.g. gútum/gútom (hunger), ug diri nabubutangan hin (´) an ikaduha ug huruhaligot nga gu, e.g. gutum/gutom (hungry), diri gutúm.

b) Posible liwat nga an pulong damo an laton nga may accente, e.g. mákáun/ mákáon, in which case the secondary accent always precedes the primary one.

c) An laton nga may istruktura nga CVC ug hikakagian san-o an kataposan nga laton han termino permi mayda “accent” o, “stress”, e.g. bág-u/bag-o, ándam

d) Iginmumuhang ini nga mga ginhingadayan ha igbaw (punto a, b, ug c) ha ngaran han kun ano an eksakto, labi na kun an tutudoan kabataan nga magtitikang pa la magbasa/magsurat, angay gud nga itutdo kun tiunan-o an pamutang han mga tigaman.

7. An abakadahan gagamiton komo batakan nga pananglitanan ha pagtutdo han bata pagluwas, pagbasa, pamati ug pagsurat nga nagamit han tuminungnong nga mga pulong. Para han hinuram o, espesyal nga klase hin mga termino, papahalawigon an abakadahan basi mahilakip an tiringgan Ee Oo ug mangarabay Cc Ff Jj Nñ Qq Vv Xx Zz. Gagamiton ini nga mga hinuram nga mga letra ha mga ngaran hin tawo, (e.g. Jose, Zarragoza), lugar (e.g. La Paz, Quinapóndan), ug scientific/teknikal nga termino (e.g. sodium chloride) ug iba pa. An makasaysayan nga kasurat han mga pulong diri na angay liwaton.

An Pinahilawig nga Abakadahan

1. An Pinahilawig nga Abakadahan amo an masunod:

Aa “ey” Bb “bi” Cc “si” Dd “di” Ee “i” Ff “ef” Gg “ji”

Hh “eych” Ii “ay” Jj “jey” Kk “key”, Ll “el”, Mm “em”,

Nn “en”, Ññ “enye” Ng ng “enji” Oo “o” Pp “pi” Qq “kyu”

Rr “ar” Ss “es” Tt “ti’ Uu “yu” Vv “vi” Ww “dobol yu”

Xx “eks” Yy “way” Zz “zi” `/- “glottal stop”

2. Tinatagan hin higayon hini nga Pinahilawig nga Abakadahan an bata nga makahimo ug makasantop han nag-iiba-iba nga kasurat han aton mga pulong diri la an ha aton kalugaringon, e.g. pangadyì/pangadyè; inúm/inóm, kun upod na an mga hinuram nga tunog/letra (e.g. taksi/taxi, computer/kompyuter). An pagkasulod han hinuram nga mga termino ha aton pinulongan nagresulta liwat hin pagbabag-o han istruktura han paglaton ha aton yinaknan, pananglitan: e.g. (plano = CCV-CV) ug (CCVC (e.g. traysikol = CCVC-CC-CVC).

3. Kundi, an Pinahilawig nga Abakadahan diri na masubay han “one symbol, one sound” nga prinsipyo . An usa nga letra posible na magkamay-ada duha, o damo pa nga tunog, e.g. Catbalogan (“c” = “k”), Cecilia (“c” = “s”); Jose (“j” = “h”), Jenny (“j” = “j”). Asya nga angay nga unahon anay ha pagtutdo pagbasa an orihinal nga abakadahan nga diri komplikado hin duro. Pinaagi hini, madagmit nga mahihimo han bata pagdebelop han iya abilidad pagbasa ug pagsurat.

4. An paggamit han bahol nga letra (capital letters), gamay nga letra (small letter) ug mga kugit (punctuation marks) masunod han nababatasanan nga mga aludayday ha akademiko nga pagsurat.

An mga ngaran han mga kugit Winaray amo an masunod (de Veyra,1982) :

1.sisip – apostrophe;

2.kugit – diacritical mark;

3.tiringgan – vowel;

4.agi (abakadahan) – alphabet;

5. tigaman panpakiana – question mark;

6.mangarabay – consonant;

7.batlang – dash;

8.turook/kawhit – comma;

9.tulbok – period;

10.hil-ot – parenthesis;

11. kugit-kugit – quotation mark;

12. katingala – exclamation point;

13. balaong/tulbok-kawhit – semi-colon;

14. laton – syllable;

15. kambang – colon;

16. gamay nga agi – lower case/ small letter;

17. bahol nga agi – capital letter;

18. bagis – hyphen;

19. diphthong – laton-tiringgan.

5. Dara han pagkahiruhibalag han lain-lain nga mga pinulongan, upod an bag-o nga mando ha aton kalugaringon pinulongan ha edukasyon, diri gud naton malilikayan nga may mga pagbabag-o ha aton lingwahe—nga magreresulta hin kaliwat han kaluwas, pagdukwag han bokabularyo, pagsagol-sagol han mga pulong (code-mixing) ug iba pa. Pinaagi han padayon nga paggamit ug pag-eksperimento, naglalaom kita nga matutul-id an ortograpiya han aton yinaknan nga asya an magagamit ha multilingwal nga pag-aram han aton kabataan gamit an kalugaringon pinulongan.

An Paggamit han mga letra o, ug u ha Pinahilawig nga abakadahan

1. An tanan nga mga tuminungnong nga pulong ha Waray nagamit han a, i, u ug o. Waray an e nga agi.

2. Kun an tuminungnong nga pulong ha Waray ha lintunganay nga porma may uusa la nga tiringgan nga /y*/, o /u*/ ngan aadi ha kataposan ug waray nasunod nga mangarabay, an letra nga “o” an gagamiton. Pananglitan: liko, kato, lako, bato, igo, pato, tigo, ito, ato, walo, palo, dako

3. Kun an tanan nga tuminungnong nga pulong ha Waray ha lintunganay nga porma nga may tunog nga /u*/ o, /y*/ magamit han “u” ha syahan ngadto ha ikaduha (o, ikatulo) nga laton ngan gagamiton la an “o” ha kataposan nga laton kun an pulong nagtatapos hin /y*/, o /u*/ nga tiringgan ug sinusundan hin mangarabay. Pananglitan: sulod, upod, usa, pulong, uyon, gurang, bungbong, buho, kurukuso, bungabong, tunton, guol

Gawas an: oo

4. Pero kun an tuminungnong nga pulong ha Waray ha lintunganay nga porma (stem/base form) may bisan pira kalaton ug may uusa la nga tunog nga /y*/, o /u*/, o diri ngani uusa la an /y*/, o /u*/ nga tunog ug sinusundan hin mangarabay ha kataposan, gagamiton an “o”. Pananglitan: abot, kitikot, manok, tipon, tapod, tahod, likod, patod,lawod, gahom, kapot, gaod, haton, naton, aton, amon, balon, tig-ob, amon, naton, gios, labot

Gawas an: kun, agud

5. An mga hinablosan nga pulong nga nagamit han /o/ nga tiringgan magamit han letra nga “o”. Waray tuminungnong nga pulong ha Waray nga nagtitikang hin letra nga “o.” An hikakagian nga mga pananglitan ha pagpurulongan nira Abuyen (2005), Makabenta ( 2004 ) ug Unruh( 1993) tanan hinuram: oras, orakulo, orihinal, obispo, obligado, obligasyon, obra, obrero, okasyon, oktobre,okupado,oerasyon, opisina, ospital, etc.

An Pagamit han i ug e ha Pinahilawig nga abakadahan

1. An tanan nga mga tuminunong nga mga pulong ha Waray nga may tiringgan/tunog nga /i/ kinahanglan isurat gamit an i ug diri an e. Pananglitan: diri, dinhi, kirikisi, iba, iban, ibi, ibid, ikid, ikis, ikis-ikis, ikit-ikit, ikmi, iktay, idlip, id-id, igo, igo-igo, ini, iliw, ipil, ipil-ipil, iwisiti, itik, hini, didi

2. Dara han impluwensya han dayo nga mga pinulongan sugad han Espanyol ug Inenglis ha aton yinaknan, an agi nga “e” angay nga gamiton para han mga pulong nga mga hinablosan nga may tiringgan nga /e/. Angay tigamnan nga kasagaran linuluwas ini nga tiringgan /e/ sugad hiton tiringgan nga /i/.

Dida han pagpurulongan nira Abuyen (2005), Makabenta ( 2004 ) ug Unruh ( 1993) an tanan nga pulong nga nagtitikang o, may “e” kadam-an hinuram tikang ha Inenglis ug Katsila. Iginsusuhestyon hini nga ortograpiya nga kopyahon la an tiringgan han huhudmon nga pulong [copy-the-vowel-from-the-source-word, (kitaa liwat an ortograpiya han Bisaya Magazine)].

Pananglitan: Bandera (Spanish: Bandera) – flag Aksidente (Spanish: Accidente) – accident Ahensiya (Spanish: Agencia) – agency Ahente (Spanish: Agente) – agent

Gawas an mga pulong nga naka-establish hin historical spelling, pananglitan: bintana.

Pagkilala

Ini nga abakadahan nabug-os pinaagi han pagburublig nira Dr. Ricardo Ma. D. Nolasco han Departamento han Lingwistiko, UP Diliman, Voltaire Q. Oyzon, Firie Jill T. Ramos ngan Michael Carlo C. Villas han Leyte Normal University ha panguna han ira Presidente Dr. Evelyn C. Cruzada.