Wikipedia

Waray (pinulungan)

An Waray (tinatawag gihapon nga Binisaya o Binisaya nga Samarnon-Leytenhon o Sinamar-Lineyte o Winaray o Waray-Waray) in usa nga pinulungan, pamulong, o yinaknan. Amo ini an lumad o tuminungnong nga pinulungan ha kasagaran han Sinirangan Bisayas labi na ha probinsya han Northern Samar, Eastern Samar, Western Samar, Biliran ngan Leyte. An Waray amo an ikalima nga igingagamiti nga pinulungan ha Pilipinas.[1] Liniwat an pagngaran nga Binisaya ha Waray ha durudilain nga mga rason ngan an nalurulabaw ha ngatanan in an pagigin riko hini ngan diri pag-aangkla ha iba nga mga Bisaya nga pinulungan.

Waray
Waray, Winaray, Lineyte-Samarnon, Binisaya
Ginagamit ha  Pilipinas


Sinirangan nga Kabisay-an
Ihap han tawo nganakakayakan 3.1 ka milyon
Pamilya han Yinaknan Austronesian
Sistema han pagsurat Linatin
Opisyal na Katayuan
Opisyal nga yinaknan ha pinulongan hin rehiyon ha Pilipinas
Igindudumara han Komisyon sa Wikang Filipino
(Commission on the Filipino Language)
Ha kaagi igindumara han
Sanghiran san Binisaya ha Samar ug Leyte
Mga kodigo han yinaknan
ISO 639-1 None
ISO 639-2 war
ISO 639-3 war
Note: This page may contain IPA phonetic symbols in Unicode.

Terminolohiya

An ngaran hini nga pinulungan in tikang ha kasagaran nababatian hit’ mga diri namumulong hin Waray (an "waray" na nangangahulugan hin "nothing" o "none" ha Iningles).

Ha panahon han mga Kastila, ini in yano nga tinatawag nga yinaknan nga "Binisaya." An kan Domingo Ezguerra 1663 (utro na gin-imprinta han 1747) Arte de la lengua bisaya de la provincia de Leyte nag-uunabi han "Bisaya nga dila han lalawigan han Leyte", kan Antonio Figueroa Arte del idioma Visaya de Samar y Leyte liwat kay "Pinulongan nga Binisaya han Samar ngan Leyte". An "Diccionario español-bisaya" (Espanyol-Bisaya nga Pagpurulongan) ni Antonio Sanchez de la Rosa kay nagtutudlok ha yinaknan han "Sámar ug Leyte".

An 1978 nga Pagpurulongan ni Eduardo Makabenta nagtawag han pinulongan nga "Binisaya".

Paggamit

An Waray kay lapad nga ginagamit ha media labi na ha telebisyon ngan radyo, pero diri ha naimprenta nga media sugad han mga diyaryo, magasin ngan iba pa tungod kay kadaghanan ha mga pamantalaan ha rehiyon kay nakasurat hin Iningles.

An Department Order 74, s. 2009 han Department of Education nagmamando han paggamit han kalugaringon nga pinulongan han mga eskuwela tikang ha Kindergarten ngadto ha Grade 3.[2]

An Waray kay ginagamit liwat ha Simbahang Katoliko ha mga barasahon sugad han novena, pangadion ngan barasahon pamisa. May mga bibliya gihapon nga nakasurat ha Waray sugad-sugad han ginpublikar han Gideon Bible Society nga nagprepreserba ha nasiring nga pinulungan.

Ponolohiya

Tungod liwat ha punctuation, iton pormal nga Waray nagamit danay hiton punctuation han yinaknan nga Espanyol.

May napulo kag unom (16) nga mangarabay an Waray: /p, t, k, b, d, ɡ, m, n, ng (ŋ), s, h, w, l, (r) ɾ, j, (y) ʔ/

May-ada liwat tulo (3) ka tuminongnong nga tiringgan an Waray: /a/ [a], /i/ [ɛ~i], ngan /u/ [o~ʊ, u] tapos mayda duha nga tikang ha Espanyol: /e, o/.

An paggamit hin /u/ imbes na /o/ kay diri makakaapekto hit kauyag signgon hit nagpupulong. Tikang na aadi man ini ha free variation kun diin diri nag-iiba it kahulogan hit usa ka pulong tungod hin paggamit hin bis hain ha duha ka tingog, nag-iiba-iba an paggamit hini ha mga diyalekto o sosyolek.

Gramatika/Balarila

Sinisiring nga iton Waray in may mga diperensya kun ikukumpara ini ha iba nga mga yinaknan nga Binisaya, sugad hiton paggamit hin r imbis inga l, o di ngani h imbis nga s. An Waray, waray gihapon hiton sinisiring nga "Kabaligtarang Ayos" nga may-ada naman ha gramatika han Tagalog.

Panigamnan han mga Pulong (Parts of Speech)

Ini an mga panigamnan han mga pulong ha Waray upod han mga nahahanungod hini ha Iningles.

  1. Tigngaran (noun)
  2. Tigpanhitabo (verb)
  3. Tigtulidong (modifier)
  4. Taligngaran (pronoun)
    • personal nga taligngaran/uusa (personal pronoun/singular) - ako, ko, nakon; kita, niya, etc.
    • personal nga taligngaran/damo (personal pronoun/plural) - kita, aton;hira/sira, nira, ira, etc.
    • pagpakita nga taligngaran(demonstrative pronoun) - adi, hadi(sadi), ngadi, didi, adto(sadto)
    • pagpakiana nga taligngaran (interrogative pronoun) - ano, diin, hain, kay, etc.
    • pagtag-iya nga taligngaran (possessive pronoun) - akon, imo, iya, ira, etc.
  5. Mga Kapinit (Clitic Particles)
    • syahan nga klase (class 1) - na, pa
    • ika-2 nga klase (class 2) - gud
    • ika-3 nga klase (class 3) - man; ba
    • ika-4 nga klase (class 4) - daw
    • ika-5 nga klase (class 5) - kuno; gihapon; la;
    • ika-6 nga klase (class 6) - ada, ngay-an
    • ika-7 nga klase (class 7) - liwat; balitaw
    • ika-8 nga klase (class 8) - gad; lugod
  6. Tigpananglit (determiners)
  7. Tig-ihap (Numerals)
  8. Tigsumpay (linkers) - nga; ngan; o; kay; pero; bisan; maski; lugaring; kun, salit,hasta
  9. Tigkalas (interjection/expression) - aw!, hala!,adoy!, sus!, ngan iba pa.

Sistema hin Pagsusurat

An Sanghiran san Binisaya ha Samar ug Leyte naghimo hin opisyal nga sistema hin pagsurat, pero waray pa ini maipapasamwak ha kadam-an. Dugang pa, an tagsa-manunurat in may’da mga kalugaringon nga sistema hin pagsurat. Komo an resulta, hasta yana, waray pa iton yinaknan hin opisyal nga sistema hin pagsusurat nga ginkikila han ngatanan, upod ini iton ortograpiya o orthography.

  • diri o dire
  • hira o hera
  • pira o pera
  • maopay o maupay
  • direcho o diritso
  • akon o akun
  • pinulongan o pinulungan
  • mayda o may’da (tikang ha pinahalipot nga “may ada”)

ug durudilain pa nga mga pulong nga diri pa natatagan kasayuran mahiunong ha tama nga paggamit.

Iba-iba nga Waray

Iton Waray may ada hin mga sinisiring nga diyalekto o dialects ngan sub-dialects. Mag-uruiba ini nga mga sub-dialects tungod ha ira pagluwas, bokabolaryo, ngan hiton mga colloqualisms. An Winaray han Sidlangan nga Samar in sinisiring amo iton Winaray nga "matig-a" o "puro". An Winaray han Amihanan nga Samar may ada mga impluwensya hin yinaknan nga Bikolano. Iton Winaray ha Amihanan nga Samar nagamit hiton s imbis nga h hin mga pulong gramatika sugad hin case marker o pronoun. Ini na-iba naman kun ikukumpara ha iba nga nagamit hiton h (ha → sa). Mayda nasiring nga ini nga karakteristiko han Winaray ha Amihanan nga Samar impluwensya han Bikol. Pero sumala hin artikulo ni Dr. Carl Rubino, iton s amo iton orihinal nga Winaray nga mangarabay o konsonante. Ini mayda suporta dida han libro ni Padre Domingo Ezguerra han 1662 mahitungod han Winaray ha Leyte nga nag-indikar nga han hadto s an ginagamit imbes nga h. May-ada gihap iton mga diperensya ha bokabolaryo: an "sugad" ha Amihanan nga Samar amo iton "siring" ha Winaray han Leyte. An Winaray han Leyte may-ada liwat mga impluwensya hiton yinaknan nga Cebuano. Diri makukurian an usa nga Waray nga taga-Sidlangan nga Samar nga maka-intindi iton Winaray han mga taga-Tacloban (o kundi ngani an kabaligtaran), bisan may-ada danay mga colloquialisms nga diri maiintindihan.

Bokabularyo

Pag-Ihap

[3]An mga Numero nga gingagamit ha Waray kay halo han Tuminongnong o Lumad nga Waray ngan Tikang ha Espanyol nga pulong. Kasagaran gamit ha kwarta o kantidad an tikang Espanyol, mintras an gamit sa pag-ihap mga bagay kay an lumad nga Waray. Ha inadlawadlaw nga paggamit kaurugan an mga Inespanyol nga ihap it ginagamit labaw hit napúlò (e.g., onse, dose, imbes nga napúlò kag usá, napúlò kag duhá etc.)

Tuminongnong nga Waray Tikang ha Espanyol Orihinal nga Espanyol Gamit sa pag-ihap Gamit sa kantidad Iningles Ihap o Numero
usá (sayó sa Amihanan nga Waraynon) uno uno usá piso one 1
duhá dos dos duhá dos two 2
tuló tres tres tuló tres three 3
upat kuwatro cuatro upat kuwatro four 4
limá singko cinco limá singko five 5
unom sais/says seis unom sais/says six 6
pitó syete siete pitó syete seven 7
waló otso ocho waló otso eight 8
siyám nuebe/nuybe nueve siyám nuebe/nuybe nine 9
napúlô dies/dyis diez napúlô dies/dyis ten 10
napúlô kag-usá onse once onse onse eleven 11
napúlô kagduhá dose doce dose dose twelve 12
napúlô kagtuló trese trece trese trese thirteen 13
napúlô kag-upat katorse catorce katorse katorse fourteen 14
napúlô kaglimá kinse quince kinse kinse fifteen 15
napúlô kag-unom disisays/disisais dieciseis disisays/disisais disisays/disisais sixteen 16
napúlô kagpitó disisyete diecisiete disisyete disisyete seventeen 17
napúlô kagwaló disiotso dieciocho disiotso disiotso eighteen 18
napúlô kagsiyám disinuybe diecinueve disinuybe disinuybe nineteen 19
karuhaàn baynte veinte baynte baynte twenty 20
karuhaàn kag-usà baynte uno veintiuno baynte uno baynte uno twenty one 21
katluàn traynta treinta traynta traynta thirty 30
kap-atàn kuwarenta cuarenta kuwarenta kuwarenta forty 40
kalim-àn singkwenta cincuenta singkwenta singkwenta fifty 50
kaunmàn saysenta/sisenta sesenta saysenta/sisenta saysenta/sisenta sixty 60
kapituàn setenta setenta setenta setenta seventy 70
kawaluàn otsenta/ochienta ochenta otsenta/ochienta otsenta/ochienta eighty 80
kasiyamàn nobenta noventa nobenta nobenta ninety 90
usa ka gatòs syen cien usa ka gatòs syen one hundred 100
usa ka yukòt mil mil usa ka yukòt mil one thousand 1000
usa ka ribo[4] milyon millón usa ka milyòn milyon one million 1000000
Kumon na mga Pulong

An mga nasunod kay mga pananglitan na ginagamit hin mga Waraynon.

  • Nakakaintindi/ Nasabot ka hin Winaray? (Can you understand Waray?)
  • Diri ako nakakaintindi/ Nakakasabut (I can't understand)
  • Maupay nga aga (Good Morning)
  • Maupay na udto (Good Noon)
  • Maupay na kulop (Good Afternoon)
  • Maupay na gab-i (Good Evening)
  • Salamat (Thank you)
  • Ano/Nano it imo ngaran? (What is your name?)
  • Oo (Yes)
  • Diri (No)
  • Ano (What)
  • Hin-o (Who)
  • Hain/ Di-in/ Ngain (Where)
  • San-o (When (future tense))
  • Kakan-o (When (past tense))
  • Kay ano (Why)
  • Pa-ano (How)
Teknikal na mga Termino
  • Bulawan (gold)
  • Puthaw (steel)
  • Awto/ Sarakyan / Kotse (car)
  • Eroplano (Airplane)
Mga Termino ha Astronomiya
  • Kalibutan (Earth)
  • Bulan (moon)
  • Adlaw (sun)
Mga Miyembro ha Pamilya
  • Amay (father)
  • Iroy (mother)
  • Anak (child)
  • Bugto (sibling)
  • Patod (cousin)
  • Umangkon (nephew/niece)
  • Suhag (oldest child)
  • Puto (youngest child)
Pagkaon
  • Tinapay (bread)
  • Kan-on/ Luto (rice)
  • Kape (coffee)
  • Sinanglag (fried rice)
  • Mantika (oil)
  • Sura/Igsura (viand)
  • Bunay (egg)
  • Bulad (dried fish)
  • Karne (meat)
  • Manok (chicken)
  • Baktin (pig or pork)
  • Baka (beef)
  • Isda (fish)
  • Binagol (sweet mashed taro dessert served in a bagol or coconut shell)
  • Moron/Minoron (sweet rice cake wrapped in banana leaves, often in chocolate flavour)
  • Suka (vinegar)
  • Toyo (soy sauce)

Loanwords o Mga hinuram na mga pulong

An Waray kay naghuram hin mga pulong tikang ha iba-iba na mga pinulongan, kadaoan kay tikang ha Espanyol.

Pananglitan:

  • Mulay (to play) - tikang ha Indonesia na mulai
  • Balay (house) - tikang ha Indonesia na balai
  • Abriha (to open) - tikang ha Espanyol na abrir

Mga kasarigan

  1. ↑ http://www.lowlands-l.net/anniversary/waray-info.php
  2. ↑ https://www.academia.edu/3212063/Syahan_nga_Usa_Ka_Yukot_hin_mga_Pulong_nga_Agsob_Gamiton_ha_Winaray_Pagpurulongan_nga_Winaray-Inenglis_Para_han_mga_Magturutdo_ha_MTBMLE
  3. ↑ "Archived copy". Ginhipos tikang han orihinal han 2020-09-23. Ginkuhà 2019-04-26.CS1 maint: archived copy as title (link)
  4. ↑ Makabenta, Eduardo A. Sr. Pagpurulungan nga Binisaya (Waray) ha Leyte ug Samar (Binisaya-English English-Binisaya Dictionary) (ika-2 nga edisyon). Adbox Book Distributors and Eduardo A. Makabenta Sr. Foundation. Quezon City Tuig 2004. ISBN 971-92875-1-9 (clothbound) ISBN 971-92875-0-0. Syahan nga pagmantala Quezon City:Emandzsons 1979. Ikaduha nga edisyon gin-editar ni Eduardo T. Makabenta Jr. pakli 121

Mga Ginkuhaan

Kitaa Gihapon

Mga Sumpay ha Gawas

Ginkuha tikang ha "https://war.wikipedia.org/w/index.php?title=Waray_(pinulungan)&oldid=6395236"