Vicente Lukbán
Hi Vicente Lukbán y Rilles o Vicente Lucbán Rilles (Pebrero 11, 1860 - Nobyembre 16, 1916) usa nga Pilipino nga opisyal dida han staff ni Emilio Aguinaldo han Pilipino nga Rebolusyon ngan amo an politiko-militar nga hefe han Samar ngan Leyte han Gyera Pilipinhon-Amerikano. Usa hiya nga Bikolano. An mga Amerikano nagtuo nga hiya an mastermind han Pag-awayan ha Balangiga, nga diin labaw hin kap-atan ka mga sundalo nga Amerikano pinanmatay.[1] In mga urhe nga pag-imbestiga hin mga historiador, nagpahayag nga hi waray kalabotan hi Lukban han pagplano han atake.[2][3]
| Vicente Lukbán | |
|---|---|
 Hi Heneral Vicente Lukbán han 1901. | |
| Natawo |
Vicente Lukbán y Rilles Pebrero 11, 1860 Labo, Camarines Norte, Kapitaniya Heneral han Pilipinas |
| Namatay |
Nobyembre 16, 1916 (edad 56) Manila, Pilipinhon nga Kapurupod'an |
| Mga lain nga ngaran | Vicente Lucbán |
| Katig-uban |
Katipunan Syahan nga Pilipino nga Republika |
| (Mga) asawa | Sofia Barba, Paciencia Gonzales |
Syahan nga bahin han kinabuhi igliwat
Natawo hi Lukbán ha Labo, Camarines Norte han Pebrero 11, 1860 kanda Agustin Lukbán han Ambos Camarines ngan Andrea Rilles han Lucban, Tayabas. Nagtapós hiya han iya syahan nga edukasyon ha Escuela Pia ha Lucban, nagpadayon han iya pag-aram ha Ateneo Municipal de Manila, ngan kinmuha hin Bachelor of Laws ha University of Santo Tomas ngan Colegio de San Juan de Letran.
Inmuli hiyá ha Labo katapos hin pagbul-iw han iya trabaho didto han Manila nga Hukmanan hin Syahan nga Yakan-Balaod. Nag-asawa hiyá kan Sofía Dízon Barba ngan an ira paghiusa nagdangat hin upat nga anak: Cecilia, Félix, Agustín, ngan Vicente, Jr. Namatay hi Sofía katapos han katawo han ira putó nga anak. Ginbayaan ni Lukbán an iya mga anak nga gintimangnoan han iya mga kabugto-an basi niya maihatag an iya panahon han pakigbisog han rebolusyon.
Pilipino nga Rebolusyon igliwat
Sunod, ginkarawat ni Lukbán an puwesto hin Huwes de Pas o Maghuhukom hin Kamurayaw. Han 1884, ginkarawat hiya nga umapi han Frankmasoneriya, Luz de Oriente ("Light of the Orient"). Ini nga organisasyon nagkaadi hin pagkakilala hin damo nga mga intelektwal ngan nahimutnga-hin-klase nga mga Pilipino han mga kaapi hini. Han 1886, naghunong hiya han iya trabaho dida han opisina han hukmanan ngan nagtrabaho hiya ha pag-uma ngan negosyo ha Bicol. Gintukod niya an La Cooperativa Popular nga an ungara amo an pagbandilyo han negosyo nga kooperatiba han mga gagmay ngan medium nga mga mag-uuma nga dumako an ira ganansya tikang han ira mga katunaan pinaagi hin pagbaligya han ira mga produkto nga diri naagi hin mga nanmumutnga. Kabahin han mga ganansya han mga kooperatiba sekreto nga ginpapadara ngadto han rebolusyonaryo nga kagiusan ni Andrés Bonifacio, an Katipunan. An kooperatiba amo gihapon an nailarom nga paagi hin pagpahayag han mga ungara han rebolusyon. An ira mga api puyde makaggios nga waray masususpetsaran han mga Espanyol nga opisyal.
Han 1896, ginsentralisar ni Lukbán an mga panalapian han mga kooperatiba ngadto han mga kwenta han rebolusyon. Regular niya ginpapadad-an hin kwarta ngadto han nagtitinubo nga kagiusan nga rebolusyonaryo. Dida gihapon nga panahon, hiya an representante han Katipunan nga grupo ha Bicol nga kumuha hin impormasyon mahitungod han mga kagiusan han mga Espanyol ha Manila ngan pag-analisar kun ano an epekto hini nga mga kagiusan han mga lalawigan ha Bicol. Dida han usa han iiya mga biyahe ngadto ha Manila, gindakop hiya han mga guardia civiles, ("guwardya sibil") ngan ginkiha hin pagplano hin pagbungkag han gobyerno. Ginpriso hiya ha Bilibid nga prisoha ginkastigo ha Fort Santiago. Samtang priso pa hi Lukbán, nagtikang an Pilipino nga Rebolusyon. Han Agosto 18, 1897, ginbuhi-an hiya tikang ha prisohan upod kan Juan Luna ngan hin diri la maiha nga panahon, inmapi hiya han puwersa armada han rebolusyonaryo nga kagamhanan.
Dida han army ginkomisyon hiya nga magin usa han mga opisyal ni Emilio Aguinaldo. Usá hi Lukbán han mga binmulig kan Aguilado hin pagplano hin mga estratehiya ngan buruhaton hin panggubat o gyera. Han pagpirma han Kasabotan han Biak-na-Bato, naghangyo hi Aguinaldo ha iya nga magin-usá han mga api han iya katitirok nga makadto hin exilio ha Hong Kong. Gin-gamit ni Lukban an iya panahon hin exilio ha Hong Kong ha pag-aram hin siyensya militar ha ilarom ni Lord Commander Joseph Churchase han British nga Naval command. Ini nagbulig ha iya mga magin-makarit ha mga arte hin pagsundalo — eskrima, pagpusil, pulbura ngan pag-andam hin mga munisyon, ngan han pagplano ngan pag-implementa hin mga estratehiya ngan taktika ha panggubat o gyera.
Katapos han pagpasamwak ni Aguinaldo hin paglugaríng dida han 1898, ginpadará hi Lukbán ngadto ha Bicol nga rehiyon basi magdumara hin mga operasyon militar patok han mga Espanyol. An iya pagkamalinamposon ha Bicol dinmangat ha iya hin bag-o ngan napabaskog nga buruhatón: komo politiko-militar nga hefe han Leyte ngan Samar. Nag-asawa hi Lukbán han iya ikaduha nga asawa nga hi Paciencia Gonzales ha Samar. Ini nga paghiusa dinmangat hin walo nga anak: Victoria, Juan, María, Fidel, Rosita, Ramon, José ngan Lourdes.
Gyera Pilipinhon-Amerikano igliwat
Han Disyembre 31, 1899, nagkatitírok in usa ka gatos nga kasundalohan nga armado hin riple ha ilarom ni Lukbán ngan nagpasamwak hiyá nga hiyá na an bag-o nga gobernador han Samar ha ilarom han Syahan nga Pilipino nga Republika. Han paglugsong han U.S. 1st Infantry Regiment ha Samar, han Enero 1901, gintapô hira hin mga inmaway nga mga kasundalohan nga armado hin sundang ha ilarom ni Lukbán. Bisan pa man, napiritán hi Lukbán nga umatras ngadto han irayâ nga dapit han purô ngan nagpabilin hin organisado nga kanit-kanit para han pagtipa han mga Amerikano. An mga Samarnon nga nadadakpan nga nabulig han Amerikano madalî nga ginpapatay. Hi U.S. Heneral Arthur MacArthur naghangyo kan Lukbán nga sumurender ngan tataga-an hin amnestiya pero hi Lukbán nagbaribad ngan nagsiring nga padayon an away tubtob ha kataposan.
Bisan man kun iya an responsabilidad hin hefe an pamatay ha Balangiga, waray masabtan ini ni Lukbán anay ngan nahibaro na la mahitungod hini dida han Oktubre 6, 1901 mga usa ka semana katapos mahinabo. Gawas hin surat ha mga alkalde hin bungto nga nag-aghat ha ira nga sumunod han pananglitan han Balangiga, waray mga namantala nga mga nagpapakita han iya pag-abat hini nga sumat o kundi man mga urhe nga komentaryo tikang ha iya.
Katapos han kadakop ni Emilio Aguinaldo han 1901, an Samar, ha ilarom han pagdumara ni Lukbán, nagpabilin nga usa han mga lugar hin resistensya hin mga Pilipino. Guti-ay la an higayon ngan kaaway nga nabibilingan han mga Amerikano nga aawayan ha gawas, ngan hira gin-harass han mga gerily a ni Lukbán. Kundi duduha nga mga priso nagsumat kun diin nahamutang an sekreto nga headquarters ni Lukbán ha dapit han Salog Cadac-an, Basay, Samar. Nagsumat an mga priso nga diri masasakop an fott, pero hi Major Littleton Waller nagpadara hin mga scout basi mag-imbestiga. Han Nobyembre 17, 1901, inmataki hi Waller upod hin amphibious o pantubig-ngan-pantuna nga puwera hin pan-atake pa-irayâ han salog, samtang hira Kapitan Bearss ngan Porter inmataki tikang ha tuna upod hin mga puwera tikang ha Basay ngan Balangiga. An pantubig-ngan-pantuna nga atake napirde hin trap han mga Pilipino, ngan nag-usaan pag-atake hi Porter. Kinmalagiw an mga kasondalohan nga Pilipino tungod han pinusilay hin machine gun, ngan nagpabilin hin pansaklang nga mga ladder para han mga Amerikano. An mga nan-retreat nga mga Pilipino ginpanmusil tikang ha likod samtang gin-arsa an Amerikano nga bandira ha igbaw han garrison. Daog an Estados Unidos ngan 30 ka Pilipino an patay. Pero an gyera ha Samar, waray matapos kutob nga nasakop an irayâ ngan sulod nga dapit han purô.
Nadakop hi Lukban han 27 Abril 1902.[4]:536
Katapos han kadakop igliwat
Waray matapos an karera ni Lukbán han iya kadakop. Napílì hiya nga gobernador han Tayabas (yana lalawigan han Quezon) han 1912 ngan na-otro hin napili han 1916. Namatay hiya ha iya urukyan ha Manila han Nobyembre 16, 1916.
Mga panhinumdom igliwat
- An Campo Lukban, usa nga base militar han ika-8 nga Infantry Division (8ID) han Pilipino nga Army ha Baranggay Maulong, Syudad han Catbalogan, Samar, gin-ngaranan ha iya dungog.
- Mayda dalan ha Gagalangin Tondo nga gin-ngaranan gihapon ha iya dungog
Mga kasarigan igliwat
- ↑ Tucker, Spencer (2009). The Encyclopedia of the Spanish-American and Philippine-American Wars: A Political, Social, and Military History. ABC-CLIO. pp. 345. ISBN 978-1-85109-951-1. https://books.google.com/books?id=8V3vZxOmHssC. "Han Septyembre 28, 1901, gin-aprobahan ni Lukan an operasyon nga gintawag nga Pamatay ha Balangiga. (Orihinal nga Ininggles: On September 28, 1901, Lukban approved the operation that became known as the Balangiga Massacre.)"
- ↑ Bautista, Veltisezar. "The Balangiga, Samar, Massacre". Ginhipos tikang han orihinal han 2008-02-26. Ginkuhà 2008-04-21.
- ↑ Borrinaga, Rolando. "The Balangiga Conflict:Its Causes, Impact and Meaning". Ginhipos tikang han orihinal han 2009-10-22. Ginkuhà 2008-04-21.
- ↑ Foreman, J., 1906, The Philippine Islands, A Political, Geographical, Ethnographical, Social and Commercial History of the Philippine Archipelago, New York: Charles Scribner's Sons
Mga pinanbasaran igliwat
- Dr. Reynaldo Imperial, LEYTE, 1898–1902, The Philippine-American War, 2;40
- Dr. Reynaldo Imperial, SAMAR, 1898–1902, The Revolutionary Career of Gen. Vicente R. Lukban
- Who's Who in Philippine History, National Historical Institute
- Jose Calleja Reyes, BICOL MAHARLIKA, 21;281
- Philippine Insurgents Records (PIR), microfilm section, National Library